Buuggan,
THE TREE ON THE MOON, oo uu qoray Mohamed Urdoh (Maxamed Uurdoox), oo aan
dhowaan ku arkay baraha wada-xidhiidhka bulsho, judhiiba aniga oo aan gacanta
ku dhigin ayaan hawada ka jeclaaday. Magaca buuggan, oo lagu xasuusan karo sheeko xariiradii Soomaaliyeed ee “Geedkii
Dayaxa ku Yiil” ama “Geedkii Nolosha” waxa magaciisa iiga dhex muuqday
male-awaal sare, falsafad iyo aqoon dhaqameed.
Markii se uu gacantayda soo galay waxa aan ka dhex helay wixii aan rabay
iyo in ka badanba.
Qoraaga
waxa uu ka soo jeedaa qoyskii suxufigii iyo qoraagii caanka ahaa ee Maxamuud
Jaamac Uurdoox oo ahaa aasaasihii, tifatirihii iyo soosaarihii jariidaddii “Sowt-al-Soomaal”,
oo ahayd tii ugu horraysay ee ka hadhasha arrimaha Soomaalida, ee soo baxday
bilowgii 1950eeyadii. Waxa kale oo
Maxamuud Jaamac Uurdoox soo saari jiray toddobaadle la odhon jiray “Maanta”, ha
yeeshee, sida uu xusay qoraaga buuggani, 1975kii ayaa uu jeelka Hargeysa ku
geeriyooday – duruufo aan la garanayn awgood.
Quruxda
buuggani ugu horrayn waa isaga oo aan ka madhnayn arrimahaas aan ka filanayay
oo haddana, si farshaxannimo ku jirto uu sidii dun daabac ugu dhex rooriyay
nuxurka buugga iyo arrimaha culculus ee uu ka warramayo. Waxyaabaha aadka ii soo jiitay ee buuggan ku guda jira waxa ka mid ah in ugu
horrayn qoraagu ka hadlayo dhacdooyin badan oo uu u soo joogay iyo arrimo uu
aqoon dheer u leeyahay oo uu ku tebinayo hibadiisa qoraannimo.
Sida
aan kala soo dhex baxay buugga, waa saxafi ruug-caddaa ah, waaya-arag ah oo si
xooggan uga dhex muuqday saxaafaddii
Soomaaliya ka hor Kacaankii 1969kii iyo ka dibba, ilaa ay isaga ku
noqotay ka-fursan-waa in uu dalka ka baxo – ka dib markii uu u adkaysan waayay
cabudhintii lagu hayay saxaafadda xorta ah -
isla markaana uu cabbiri kari waayay cabqariyaddiisii, laguna eedeeyay
in “qoraalladiisu ka madh yihiin ruuxdii
kacaanka”.
Sida
uu qoraagu sheegay, saansaankii ku xeernaa saxaafadda xorta ahi, waxa uu ahaa
mid qofka suxufiga ah ku xambaaraya afar doorasho midkood:
1. In mooraalkiisa iyo dun
wanaaggiisa inta lagu tunto, laga reeyo, markaasna uu is dhiibo, cod baahiyena
u noqdo cid kale, been la soo dhoobdhoobay bulshada u gudbiyo, siyaasiyiinta
iyo askarta uu dabinka ugu jirana libaaxyo iyo hoggaamiyeyaal wacan uga dhigo –
in kasta oo aysan laabtiisu haddana ku niyad samayn.
2.
In uu xejisto
toosnaantiisa iyo madax bannaanidiisa fikir iyo cod/qoraal dhiibasho, se uu
fisho xadhig, maxkamadayn iyo dilba.
3.
In uu dalka iskaga qaxo.
4.
In uu saxaafadda faraha ka
qaado, oo shaqo kale nolol ka raadsado.
Qoraagu
waxa uu qaatay qodobka saddexaad.
Ha
yeeshee, waxa ka muuqata tebintiisa dhacdooyinka, go’aannadii uu ka qaatay, iyo
qoraalladiisaba in uu yahay qoraa isku darsaday geesinnimo, hal-adayg iyo la
safashada dadka xaqdoonka ah. Waa
habdhaqan lagu xasuusan karo qoreyaal qalinka ku halgamay, sida Alexander Solzhenitsyn,
Mikhail Shlokhov, Augusto Bastos iyo qaar kale – kuwaas oo fikirkoodii iyo
meel-joogsiyadoodii ay liicin kari waayeen kelitaliyeyaal aad dunida uga caan
baxay. Waxa uu ka shidaal qaadanayay
odhaaha ay ka mid yihiin: ‘The writer
cannot put himself today in the service of those who make history; (but rather)
of those who suffer it’ {Qoraagu waa in
aanu isu dhigin mid u adeega kuwa
taariikhda sameeya, se waa in uu u adeegaa kuwa dacdarraysan]. (waa mid ka
mid ah odhaahihii Albert Camus, oo ahaa qoraa, faylasuuf iyo suxufi Faransiis
ah, oo ku guulaystay abaalgudka Noobel.)
Fursaddii
uu dalka kaga fakan lahaa waxa ay soo martay mar tababbar loogu diray Nayroobi,
halkaasna uu dal saddexaad uga sii gudbay. Waxa uu saxafi ka noqday Imaaraadka Carabta halkaas oo ay haddana
Sirdoonkii Taliskii Maxamed Siyaad Barre ku qanjiidhiyeen sirdoonkii Imaaraadka, lana afduubay, la xidhay lana takooray, ka dibna uu arrinkaasi ku xambaaray
in uu carri kale uga sii gudbo. Mar kale
oo uu Sacuudi Carabiya tegay waxa uu
saxafi ka noqday jariiddada The Saudi
Gazette. Waxa uu qoraagu sidoo kale
soo ban dhigayaa dabagalkii aan kala go’a lahayn ee uu kala kulmay ciidamada
nabadsugidda iyo ciddii dawladda Soomaaliyeed u metelaysay dalka Kenya. Ayaankiisa ayaa wanaagsanaa e,
mastaafurintiisii dalka Kenya ma ay noqonnin mid ku celisa Muqdisho, bal se
waxa uu si sharci darro ah ugu gudbay Tanzania. Ka dibna waxa ay ku kalliftay in xagga dalka
Zambia uga sii tahriibo isaga oo raacay booyad shidaal oo nin Soomaali ahi
waday. Mar kale waxa uu Abu Dhabi BBC-da qaybteeda
Barnaamajyada Africa war-tebiye uga noqday Dhulka Khaliijka Carabta. Ugu dambayn qoraagu waxa uu u socdaalay dalka
Kanada oo uu ilaa hadda ku noolyahay.
Buuggu
waxa uu soo baxay 2013kii, waxana uu ku
qoran yahay af Ingiriisi, waana 244 bog. Waxa ku gudo jira 38 curis oo qaadaa dhigaya taariikhda dalkii
la isku odhan jiray Soomaaliya – laga soo bilaabo 1960-kii. Waxa uu ka hadlayaa gobannimadii iyo
filashooyinkii bulshada iyo hoos u dhicii yididiilooyinkii iyo hiigsigii
ummadda, musuqmaasuqii baahay ee dawladihii rayidka ahaa, kala hororsigii iyo
loollankii siyaasadeed ee Bariga (Ruushka) iyo Galbeedka (Maraykanka iyo inta
ay isku bahda yihiin), iyo sida uu
nidaamkii keli-taliska ahaa uu dhabarka uga wareemay taageeradii,
niyadwanaaggii bulshadu ku soo dhaweysay, dalkiina uu hoos ugu daadejiyay (falaaddii
ka dhalatay habmaamulkaas awgii) jahawareer siyaasadeed, fadqalallooyin,
xadgudubyo xorriyadeed, ugu dambaynna dalku
noqdo fagaareyaal la isku gumaado, oo reerba reer kale qoonsado.
Si
gaar ah, arrimaha uu qoraagu bitijoorka
(tooshka) ku ifinayo waa arrimhii waqooyiga ka socday ee gogol xaadhka u noqday
in ay bulshooyinka dhexe kacdoon
sameeyaan. Dhacdooyinka badan ee aan
qoraalkan lagu soo koobi karin waxa si xoog leh ugu dhex muuqda, Xasuuqii
Jasiira, Kacdoonkii ardayda Hargeysa iyo Dhagax-tuurkii, qaababkii argagaxa lahaa ee NSS-ta/Dhabar
kebinta iyo “Qabtoodii” iyo “Godadkii” ay cidda u gacan gasha ku bah
dili jireen, kuna jidh dili jireen, marar badanna ku naf dili jireen. Waxa aan meesha ka madhnayn faahfaahin ku
saabsan falalkii aadka u darnaa ee Taliskaasi kula kacay bulshada degmadii
Gebiilay iyo meelo kale oo dalka ah.
Qoraaga
intii uu joogay waqooyiga Maraykanka, siiba Canada, waxa uu soosaare ka noqday
TV-ga CBC (Canadian Broadcasting Corporation), waxana ay jagadaasi qoraaga door
(fursad0 u siisay in uu wax ka qoro, baahiyona gabbood falladii xadgudbka ku
ahaa aadamaha ee dalkii Soomaaliya ka dhacay xilliyadaas. Waxana muuqata in uu kaalin mug leh ku lahaa
in caddaaladda la hor keeno dembiileyaal dagaal oo hore ugu qaxay dalalkaas.
Bal
in yar oo ka mid ah dareenkiisa falsafadeed aynnu halkan ku soo qaadanno. Kol booyaddii shidaalka sidday ee u
tahriibinaysay Zambia ay kala gudbaysay dhul barwaaqo ah oo biyuhu iliilad
walba rogmanayaan ayaa dareenkani ku soo
dhacay, markaasna uu naftiisa kula xanshashaqay sidan:
“Halkan waxa ah kumannaan iliiladood oo yaryar oo keli
keli ah, oo loo malayn karo inayan waxba ahayn (waxba ku fillayn) - lagana
yaabo in qaarkood, yaraan inta ay ka qabaan, si dhib yar looga tallaabsan karo. Ka dib waxa ay ku biiraan iliilado ka sii
waaweyn, oo markaasna sii noqdo webiyo. Haddana webiyadii ayaa is biirsada oo
noqda Webigii Weynaa ee Ruaha,…….. Sidaas daraaddeed, wixii ku bilaabmay
iliiladaha yaryar ayaa noqda harooyin – kuwaas oo noolaha kala geddisan
nooleeya oo koriya. Waana sida ay tahay
e, sidaas ayaa ay debeecaddu isu daryeeshaa.
Isaga oo sii wada waxa uu yidhi:
“Fikirkaas waxa uu i xasuusiyay saansaanka aadamuhu ku
noolyahay. Waxa aan arkay in
aadaminimadu dhammaanteed ka dhigantahay haradaas weyn. Qof kasta, waxa aan ku masaynayaa, iliiladdii
yarayd – taas oo u kobocda bulshooyin, bulshooyinkina dalal iyo dadkoodii,
dalalkiina u sii kobca oo noqda bulshoweyntii arlada (aadamihii oo idil).
Ha yeeshee, sifo lagu arki karo biyahaas aynnu soo
sheegnay, ayaa laga la’yahay aadamaha: UJEEDDO MIDAYSAN IYO RUUX/DAREEN MIDAYSAN! Waana sababta aynnu u soo marnay Ganacsigaa
Addoomaha, Qolalkii Naqaska (ee
dagaalkii labaad ee adduunka Yuhuudda lagu xasuuqay) iyo Xasuuqii Muslimiintii
Undulus, iyo is gumaysi, iyo isku dul noolaansho dhaqaalo. Sidoo kale, waa sababta ay weli u jiraan
xeryo dadka sidii xoolaha lagu ururiyo, badhadh la is joogjiyo (oo dadka lagu
xabbadeeyo), iyo kumannaan qofood oo jeelasha ku silcaya, iyo in ka badan oo
qaxooti ah. Si la mid ah, waa sababta
aynnu u heysanno qunbula durriyado, una jiraan dagaallo, saboolnimo iyo midab
kala sooc.”
Buuggani
akhriskiisu waxa uu lama huraan u hayay qof kasta oo doonaya in uu taariikhda
iyo siyaasadda dhinacyada badan ee Soomaalida wax ka ogaado, siiba intii u
dhexaysay 1960kii ilaa 2000. Waxa kale oo si aqooni ku dheehantahay wax uga
sheegayaa siyaasad-goboleedka Geeska Afrika, guudahaan dalalka soo koraya,
Bariga dhexe, iyo adduunweynahaba. Sidoo
kale, waxa uu buuggu si gaar ah ugu sii habboon yahay ardada barata saxaafadda,
siyaasadda iyo xidhiidhada caalamiga ah.
Ciddii rabta buugga waxa ay ka heli kartaa:
Gorfayn Buug: The Tree on the Moon {Geedkii Dayaxa}
Gorfayntii: Axmed Ibraahin Cawaale
aiawaleh@gmail.com
Kommentarer
Skicka en kommentar