Xarunta Dhegey (baadhista, ururinta, kaydinta) taariikhda iyo suugaanta

In badan oo dadka soomaalida ka mid ah ayaa jecel fanka iyo suugaanta. Waxaase laga yaabaa in lagu kala aragti duwanaado qaabka faneed iyo suugaaneed ee la jecel yahay. 

Ilaahay ha u naxariisto Adeerkay Marxuum, Maxamuud X. Muuse X. Abokor Cabdulle waxa uu ku geeriyooday magaalada Hargeysa, maanta oo jimce ah taariikhduna tahay 15 Nof, 2019. Awoowgii Xaaji Abokor Cabdulle Sugulle, waxa uu ka mid ahaa dadkii dhidibada u taagay guriga Dariiqada Sheekh xilli ku beegan badhtamihii qarnigii 19-aad. Xilligaas oo uu soo degey Sayid-Aadan Axmed Madar oo beryahaas uun ka yimi magaalada Maka ee Xijaas. Sidaa awgeed waxa uu marxuum Maxamuud X. Muuse X. Abokor ka soo jeedey qoys ku abtirsada Dariiqada Sheekh oo ay deggenaayeen dad ku walaaloobay Ilaahay dartiis, oo la dagaalamayey qabyaaladda tan iyo qarnigii 19-aad. Waxa maanta marxuumka lagu aasi doonaa Qabuuraha Dariiqada Sheekh. Haddii Ilaahay Idmo.

Fiiro gaar ah: Waxa igu dhiiri geliyey in aan maanta qormadan xasuus qorkaygii ka mid ah idinla wadaago, markt aan saaka akhristay qormo uu waayihiisii xasuuseed ee nolosha ka qoray saaxiibkeen   Jamaal Cali Xuseen .   ---------------------------------------------------------- Sac baa raaf dambe oo joogta ah igu hayey oo lugna baqaan ugu joogay lugna dirir. Maalin qudhana maan sii dayn waxbarashadii kulliyada Caafimaadka ee Jaamacada, inkastoo ballan qaadkii Wasaaraddii Gaashaandhigga, qaybteedii Marinka Soomaaliya iyo Safaaradii Talyaaniguba ay u ekaayeen qaar rumoobaya, haddana se duruustayda jaamacaddu siday ahayd baan u watay.  Tiraba dhowr jeer ayey iska kay jiidheen xilliyadii imtixaannada iyo ballamahaba aan safaaradda iyo wasaarada ku lahaa oo ay iskaga kay dhaceen.

September 17, 1989, I left Mogadishu through Somali Airlines flight to Frankfurt, Germany. One month earlier, in the middle of August 1989, I’d woken before dawn to be able to get to the United States Embassy in Mogadishu. When I arrived there at five in the morning, the line was already long with people who had slept all night in front of the Embassy building. Hundreds of us waited that day to submit a visa application and be called for an interview, but we knew that only a certain number of us would be granted a visa. A lot depended on how the interview went. The sun was sweltering hot that morning, but I did not mind. In front of me was a woman who wanted to go to her son’s wedding in Atlanta. Behind me was a couple whose child had rare disease that could be treated only at Memorial Sloan Kettering. Yes, every one of us had a story. “I am going to Boston,” I told everyone.  

Markii ay is horfadhiisteen Oday Ducaale iyo Carraale ayey Canbarona aqalka gashay. Ducaale ayaa hadalkii bilaabay oo yidhi: “Adeer socoto ayaan ahaa oo magaalada xaggeeda ayaan ku socday ee qaylada ayaan ku soo baydhay, ee bal warka iiga dhac, maan fahmin digaagad baa, Ugxan ka soo dhexbaxday oo ninkaaga intan dhererka le’eg qaniintay”. Adeer haddaad socoto tahay dee malaa arrinkan ma dhammayn kartide maad innaga daysid…. Carraale ayaa sidaa ku jawaabay. Mayee adeer waan iska hoyan doonaa caawa’e bal warka i sii. Carraale sidii wax u dheceen buu bilaw ilaa dhammaad u galay. Markii uu warkii u dhammeeyey ayey Canbaro inta ay soo boodday tidhi: Adeer waxa uu ka tegey in ay Cawrali nagu tidhi beedka keligiin ma lihidin, dabadeedna aan faaliso u tegey oo ay sidii si le’eg igu tidhi faalisadii.  

Waxa ay ahayd goor casar dheere ah, oo jawigu aad u qurux badnaa. Gaadhi nooca loo yaqaannay Xaajiyadda oo aan ka soo raacay Harta-Sheekha ayaa meel aan ka fogayn magaalada Rabaso nagula xumaaday. Gaadhiga waxa lahaa Maxamuud Xaaji Xasan Khaliif, waxa waday Cawil Ibraahin Xaaji Xasan oo uu Mulkiiluhu adeer u yahay, aniguna qaraabo aan ka fogayn baa aan ahaa oo sidaasaa aan uga soo raacay Harta-Sheekha oo ahayd meel aan ka fogayn Kaamkii Qaxootiga ee ugu weynaa. Waxa aannu u soconnay magaalada Burco, laakiin itaal baa halkaa na dhigay. Maalintaas taariikhdu waxa ay ahayd 17 Mey 1991. Gaadhigii waa naloo sameeyey, laakiin habeenimadii waxa uu Cawil go'aansaday in aannu ku noqonno Harta-Sheekha, oo uu kiro ka soo qaado, maadaama oo kiradii hore laga wareejiyey oo gaadhigii dhexda uu ku jabay. 

Goor habeennimo ah ayaanu maqalnay rasaas dhacaysa, meel ku beegan saldhigga booliska ee degmada Sheekh bay ahayd. Saacadda waxaan ku qiyaasi karaa ilaa 7-8  habeenimo. Dadka dhegta ayaa taagnayd oo waxa la ogaa xukunkii maxkamaddii badbaadadu ku riddey dhallintii UFO ee reer Hargeysa iyo kacdoonkii ardaydii dugsiyada ee arrintaa ka gadooday. Waxa kale oo dareen weyn uu ka jiray dhinaca ciidamada dawladda oo inta badan dhibaato u geysan jirey dadka shicibka ah. Waxa beryahaa jiray wax la odhan jirey RAAF oo ahaa in dhallinyarada lagu qasbo ciidamada, oo tusaale ahaan marka lagaa soo qabto miyiga magaalada Sheekh lagu geeyo Baydhabo duleedkeeda si aanaad dib ugu soo noqon. Dhinaca koonfurtana waxa looga yaqaannay QAFAAL.

  Buuggan waxa qoray Rashiid Sh Cabdillaahi oo ku magacdheer Gadhweyne. Rashiid dad badan baa garanaya oo weliba ku xasuusta inuu yahay waaya-arag ruug-caddaa ah gaar ahaan arrimaha siyaasadda iyo bulshada. Sidaa awgeed waxa uu inbadan wax ka qoray arrimaha bulshada, siyaasadda iyo suugaantaba. Waxa aan u aqaan anigu abwaan, maanso uu tiriyeyna maan maqal. Tirinta maansada laguma noqdo abwaan, waa sida aan u haysto ereyga “abwaan”. Abwaan waxa aan u dhigi karaa erayga “filasoofi”. Intaa haddaan hore u sii dhaafo, buuggan aan faallada kooban ka bixin doono, waxa uu gacantayda soo galay, 10 maalmood ka hor. Waxaan uga mahadnaqayaa saaxiibkay Xasan C. Madar oo maalmahaas noogu yimi Stockholm. Xiise gaar ah ayuu ii lahaa magaca buuggu iyo sida uu qoraagu u sharxi doonno. 

Alle ha u naxariistee waxa xalay caweyskii la ii soo sheegay geerida Gaashaanle sare Yuusuf Cabdi Oday. Kornaylka waxa aanu si shakhsi ah isu naqaannay muddo lix sano ah. Waxa maalin maalmaha kamid ah iskaaya baray saaxiibkay Cabdilaahi kayse Guure, waxana bilawgiiba aannu isla qaadannay in aan uruuriyo taariikhdiisii iyo wixii uu waayo u soo joogay. Lixdaa sano hadba meel ay noo maraysayba waanu kulmi jirnay waanu ii warrami jiray. Balse, inta aanan kormar idiinku samaynin sooyaalkiisii dheeraa, aan taabto dhawr sifo oo aan marxuumka ku bartay.

Ogeysiis Ogeysiis Shirweynaha Qalinleyda Gudaha Somaliland waxa uu dhici doonaa taariikhda kor ku xusan, goobtuna waa taa kor ku qoran. Waxa aan isleeyahay waa loo baahnaa xilligan. Sannad walba buugaag ayaa soo baxda. Qorayaal da'yar baa ku soo biira qalinlayda. Xeer Ivo Nidaam ay raacaan bay u baahanyihiin. Haddii qoraa buugga uu qoray la qoonsado, waxa ay u noqon karaan kuwii ka talo bixin lahaa, oo loma baahdeen in ay garsooraan dad aan ehel u ahayn qoraalka.  Waxay noqon karaan diiwaankii kaydin lahaa buugaagtaa soo baxday Ivo Qorayaashii qoray. Waxay diiwaan u noqon karaan waxbadan oo qoraalka la xidhiidha. Waxaasoo dhan waxa sal u ah daacadnimo iyo dedaal dheeraad ah. Haddii kale indho kale ayey yeelanaysaa oo aan sii hanaqaadin. Hambalyo Ayaan leeyahay inta isxilqaantay ee hawshaa wadda. Sayid-Axmed Dhegey Sweden

Waa nin oday ah. Waxa uu ku nool yahay mid ka mid ah dalalka Aasiya. Waxa uu muddo dheer oo gaadhaysa 30 sannadood u shaqaynayey xafiis booseed oo ku yaalla magaalada uu deggan yahay. Imika waa hawlgab, hase yeesho ee waxa caado u ahayd, weli na u ah, in uu maqaallo qoro oo uu mid ka mid ah tifaftirayaasha wargeys uu akhristo u gudbiyo. Maalin maalmaha ka mid ahayd ayuu ninkan odayga ahi u baahday qalin uu wax ku qoro. Dabadeed wiil uu dhalay oo maalmahaa shaqo helay ayuu u sheegay in uu qalin u soo iibiyo marka uu shaqada ka soo baxo ee uu guriga ku soo socdo. Inankii ayaa aabbihii u keenay qalimaan ka badan intii loo diray, waxana dhex maray hadalladan:

Si kasta oo dadyawga dunida ku nooli u kala duruufo duwan yihiin haddana waxa uu qof kastaa raadinayaa in uu helo nolol ka fiican ta uu haysto. Waxaana hubaal ah in aan laysku raacsanayn liibaanta adduunyada iyo halka u sarraysa ee uu qofku derejo iyo nolol ka gaadhi karo. Dad badan ayaa aaminsan in guusha noloshu tahay in aad heshid lacag badan. Waxa ay kuwaasi ku doodayaan in ay hayntu tahay furaha nolosha iyo ta qofka u goyn karta wax kasta oo uu jecelahay sida, caafimaad, farxad, jacayl, xasillooni, madadaalo, raaxo, awood iyo wixii la mid ah. Taa beddelkeeda waxa sidoo kale dad badani isku waafaqsan yihiin in nolosha macaankeeda ama libinteedu aanay ahaynba in aad adduun badan hesho balse ay tahay in aad haysato caafimaad, cunto, hoy, xorriyad iyo qaneeco kuu horseedda in aad iimaansato hadba waxa aad haysato, dariiq fiicanna aad u marto wixii korodhsiimo ah.