Xarunta Dhegey (baadhista, ururinta, kaydinta) taariikhda iyo suugaanta

Waxay ahayd qiyaastii dhammaadkii 1996 ilaa horraantii 1997, markii aan aad u maqlay aaladdan yaabka leh ee INTERNETka, waa laga yaabaa ilaa 1994 in la maqlayey laakiin, dhegaha dadka aad umay gelin. Tariikhdii Internetka iyo siduu ku soo bilaabmay 1950 kii ma gelayo ee waxaan dareemay in wakhti soconayo oo dhallinyaro badan oo imminka adeegsada Internetka ay u haystaan wax soo jiray. 

Heshiiskii madaxweyne Siilaanyo iyo guddoomiye Muuse Biixi. Kala fogaanshihii Xisbiga Kulmiye, waxa uu xilliyada qaar qarka u saarnaa in uu burburo. Waxaase jiray indhasarcaad badan oo dadka badidiisu fahmi kari waayeen. Waxa ka mid ahaa markii loo xaabo guranayey shirweynihii Kulmiye ayaa waxa muuqatay in kooxdii Xirsi Xaaji Cali iyo Wasiirkii hore ee Arrimaha dibedda Maxamed Biixi Yoonis ay shirar qabsadeen. Shirarkaas oo la moodayey in aqlabiyaddii Kulmiye ay la socdaan ayuunbaa mar keliya la arkay shirkii oo furmay iyo kooxdii Mucaaradka ahayd oo intoodii badnayd shirkii fadhiyaan, aan ka ahayn tiro kooban oo ay ku jireen Cabdicasiis Sammaale iyo Xirsi Xaaji Cali. Shirkaasi waxa uu ku dhammaaday xaalad u eg, in aanay jirin tartan loo simanyahay, waxaase si sharaf leh u qabsoomay shirkii oo aan buuq iyo sawaxan toonna yeelan. Mar waxa la odhan karaa si fiican baa looga soo shaqeeyey marna waxa muuqan karta in meesha ay ku jirtay waxoogaa afduubid farsamaysan.

http://dhegey.blogspot.se/2017/12/sooyaalka-somaliland-laga-soo-bilaabo.html Q-1aad lingaxa sare kala deg. ----------------------------------------------------------------- Dareenkii Lagu soo Dhaweeyey Daahir Rayaale Kaahin 2002 Geeridii Cigaal, markii la keenay dalka, ee maydkiisii ee laga keenay dalka Koonfur Afrika oo uu caafimaad ahaan u tegey, halkaana uu ku geeriyooday, waxa la keenay magaalada Berbera oo uu dardaarankiisii ahaa in lagu aaso qabrigii aabbihii dhiniciisa. Ka soo qaybgalka aaskaasi waxa uu noqday mid aad looga sheekeeyo oo la isaga yimi dhan walba oo soomaalidu degto. Waxa la odhan karaa looma kala hadhin, laakiin laba arrin ayaa dareen taban noqday, oo kala ahaa 1. Jabbuuti oo aan tacsi u soo dirin shacbiga Somaliland, bilawgii inkastoo maalmo ka dib uu Cumar Geelle soo diray tacsi. Dareenkaas oo la qabo ayey Jamhuuriyadda Jabbuuti soo dirtay wefti loogu talo galay in ay ka qaybgalaan aaska marxuum Cigaal, balse wefdigaa hawada ayaa laga celiyey. 2....

HORDHAC --------------- Buugga la magacbaxay "The First Footsteps in East Africa 1854kii, waxa qoray Qoraa, Dalmareen ahaa oo la odhan jiray Richard Francis Burton. Ninkaasi waxa uu ahaa basaas aad u dhiirran, oo u badheedhay in uu ka soo warramo dhul dadka ku nooli aanay oggolayn in cidkale soo degto ama ka soo warbixiso. Sidaa awgeed ayuu u qariyey dhalashadiisii ahayd Ingiriiska, isla markaana uu ka beensheegay diintii uu aaminsanaa, sheegtayna inuu Muslim yahay. Sheegashadaa waxaa u fududaysay aqoontii uu u laa Diinta Islaamka oo uu sannado badan baranayey. Buuggan waxa dhawaan Haltebiyey qoraa, cilmi-baadhe aad ugu dedaala ururinta taariikhdii hore ee soomaalida laga qoray ama waxqabadkii Soomaalida ee beryihii hore, waa Boodheri Warsame'e waxa uu qabtay hawl aad u ballaadhan oo uu ku mutaysan lahaa abaalmarinno. 

Afeef -------------- Waxa aan ka afeefanayaa in qoraalkani aanuu ahayn mid baadhis dheer aan sameeyey ee waa inta aan xasuusto ee isbeddeladii waaweynaa ee kolba siyaasadda somaliland ay soo maraysay. Ma wada dhamma, oo dhacdooyin fara badan oo miisaankooda lahaa ayaanaan wada xusin. Taasina waxa ay u baahantahay wakhti in la geliyo oo gaar ahaan ardayda Jaamacadaha dhigtaa ay si cilmiyeysan u baadhaan jidka ay soo martay Somaliland. Guud ahaanna jidka ay soo martay Jamhuuriyaddii Soomaalidu in si deggen oo aan lagu badhxin xaglin iyo fikir gaar ah lagu ururiyo si loo helo taariikhsugan oo saxan. Haddii aad dareento in waxbadan aan ka tegey, waa run oo qoraalkan kooban kuma dhammaan karto. 

Bariido wanaagsan, in nolosha la faalleeyaa, waa wax soo jireen ah, in lagu kala duwanaadaana waa wax weligeedba soo jirtay, waana jiri doontaa. Keliya waxa la ilaaliyaa ixtiraamka habka loo gudbinayo aragtiyada kala duwan. Waxa aan dhawr jeer arkay laba eray oo qaali ah oo la isku tuurtuurayo oo kala ah Caddaalad iyo Nabad. Labada eray midna ciyaar ma galo oo waa labo is barkan, oo aan kala maarmin, haddii mid la waayo ka kalana waa la waayey. Haddii maamul jira uu caddaalad darro sameeyo waxa imanaysa cabasho. Haddii cabashada laga garaabi waayo oo laga indhaqarsado waxa imanaysa kala danbayn la'aan. Taasoo aakhirka tagta colaad af iyo addinba leh. 

Maalmahan waxa socda Olole ku saabsan tartanka Madaxweynaha iyo ku xigeenka Somaliland oo codka loo dareeri doono 13-11-2017. Waxaana ku tartamaya Xisbiga UCID oo uu u sharraxanyahay Faysal Cali Waraabe, Xisbiga Waddani oo Cabdiraxmaan M. Cabdilaahi (Cirro) u taagan yahay jagada madaxweyne iyo Muuse Biixi Cabdi oo isna u taagan jagada madaxweyne ee Xisbiga Kulmiye. Waxaase taariikhda ku xardhan in Madaxweynaha maanta jooga, oo aan isagu u sharraxnayn madaxweynenimo. Inta badan waxa  dhacda in aan madaxweyne kursiga ku fadhiya aanuu sinaba u bannayn jagadaas, ilaa laga helo cod ama cudud.

Badhtamihii gu’gii 2014 ayaa ay ahayd mar uu Boodhari Warsame ila soo xidhiidhay, iina sheegay in uu ku guda jiro tarjumadda Buugga  First Footsteps to East Africa  ee uu qorey Richard Burton (1856).  Markii uu sidaas ii sheegayey waa ay ii muuqatey baaxadda, mugga, adkaanta  iyo murugsanaanta ( complexity ) mawduuca uu u ban baxay tarjumuhu.    

Qoraaga caanka ah, mudane Xasan Cabdi Madar waxa uu ka mid yahay akhyaarta aan qalinka lagu gaadhin ee wacyi-gelinta bulshada muddo badan u xusulduubay. In badan baynu aragnay isaga oo qoraallo iyo buugaag badan oo waxtar leh bulshada ugu deeqay. Xagga maansada qudheeda wax badan buu ina tusaaleeyey oo ma uu yarayn.

Waxaynu mararka qaarkood maqallaa iyada oo la leeyahay qofka afkiisa hooyo si fiican u barta ayaa afafka kalena si wanaagsan u baran kara. Afsoomaaligu waa afkeennii. Waa afkii hooyo. Marka waa afkii hooyo la leeyahay, waxa loo jeedaa in uu yahay af aynu hooyooyinkeen ka barannay, oo macallinka u horreeya ee ilmaha wax baraa waa hooyada. Hooyooyinkii hore Afsoomaaliga waa ay ku wanaagsanaayeen, qaar badan oo iyaga ka mid ahna waxa laga dhaxlay maansooyin iyo murti meel sare gaadhsiisan oo wax-ku-ool ah. Kuwa aan wax curin qudhoodu adeegsiga afka iyo xikmaddiisaba waa ay ku fiicnaayeen oo maahmaaho iyo ereyo badhaxtiran oo hadalka qurxiya ayaa laga faa’idi jiray.

Qoraalkani waxa uu ku socdaa dhammaan Xisbiyada u tartamaya hoggaanka dalka Somaliland. Waxa aynu ku dhegabarjawnay, taageero Xisbi iyo mid Xisbiga kale taageersan oo aflagaaddo iyo cay doonaya in uu wax ku toosiyo. Waxa yaraaday dadka intii talo wax ku ool ah ka geysan lahaa Xisbiyada, kuna dhiirrigelin lahaa dhanka hoggaanka hufan ee hagaagsan. Waxa safka hore inoo galay dadka intii ugu indhaha adkayd oo Xisbi kastaba shaashadaha Tvda  inoo soo fadhiistay. Inta badan arki maysid cid ka hadlaysa arrin iyo waxqabad ee waxa taa beddelkeedii noqday hebel oo u jawaabaya hebel kale. Waxa la inooga baahanyahay in aynu aragti hufan la nimaadno oo haba kala duwanaato aragtidu, balse looga jeedo horumar iyo wax toosin.

Kaddib ibo-furkayga Magaca Rabbi, haddii xaggiisa laga helo qoraalkaygan waxa aan ku lafo-guri doonaa buug yaraha barnaamij Siyaasadeedka XIsbiga Kulmiye ee (2017-2022) Waxa aan hore u gorfeeyay buuggii barnaamij Siyaasadeedka Xisbiga Kulmiye ee 2010. Sidoo kale, waxa aan lafo-guray buuggii barnaamij SIyaasadeedka Xisbiga Waddani ee 2017-2022. Anigoo ka mid ah dadka buugta loo qoray ama luugu talo galay in lagu qanciyo si ay raali uga noqdaan siyaasadda Xisbiga. Sidaa awgeed, ayaan xaq ugu yeeshay inaan wax iska weydiiyo, lafo-guro ama falanqeeyo buugta Xisbiyada Qaranka.

Maalintii sabtida ee taariikhdu ahayd 02/09/2017 oo ahayd maalintii labaad ee Ciidal Adxa ayuu gacantayda soo galay buugga laga qoray Rawaayaddii caanbaxday ee Aqoon iyo Afgarad. Waxaana gacantayda soo gaadhsiiyey Muuse M Ciise (Dalmar) oo dhawaan ka yimi Somaliland. Xiise gaar ah ayaan u qabay in aan akhriyo, oo xusuustaydii carruurnimo ilaa anigoo dhallinyaro ah ilaa maanta si aan u maqloba dhegahayga kama fogayn Masraxiyaddaas la magacbaxday Aqoon iyo Afgarad.

    Kolka qof uu buug qoro, buuggaasi wuxuu yeeshaa akhristayaal gaar ah, buug kasta cid kastaaba ma akhrisan karto! Qoraha kolka hore garanaya ujeeddada uu buugga u qorayo laftiisu wuxuu leeyahay cid uu ugu talo galay in ay buuggiisa akhrido oo ka falceliso. Buugna waa kii laga falceliyo ee uu qoruhuna wax ka korodhsado. Sidaa cagsigeeda qorayaasha Soomaaliyeed waxay wax u qoraan in shaqadaa ay qabteen gebi-ahaanteed aanay ammaan waxaan ahayni kaga soo noqonin. Taasina waxay sabab u noqotay korriin la’aan iyo horumar la’aan qoraha iyo qalinkiisa ba ku dhacday.

Faallooyinkii Khaalid Jaamac Qodax iyo Cabdinaasir Axmed Ibraahin! Aniga oo aan madasha keeni doonin gorfeyn la mid ah tii Khaalid Jaamac Qodax iyo fal-celin u dhiganta tii Cabdinaasir Axmed Ibraahin ayaa aan si gole-ka-fuul ah ereygii guurtiyeed si guudmar ah geestaydana ku cabbiri doonaa dareenkayga qof ahaaneed. Labada qoraaba waa saaxiibbaday iyo walaalladay. Waa laba nin oo milgahooda iyo maamuuskooda leh. Markaa ma jiro dhinac aan raacayaa, bulsadana waxa taas kaga filan labada qoraal ee ay soo saareen oo ay si mug leh u dhuuxaan. Gofeynta Khaalid waa siddeed bog, falceinta Cabdinaasirna waa lix bog.

Guud ahaan waxaan idinku salaamayaa salaanta islaamka (asc wr wb) bacda salaan waxaan jeclahay oo aan qalinka u qaatay inaan ka garsooro hal gorfeyn iyo falcelintii qoraagii buuggaasi uu ka sameeyey oo aan akhriyey kuna saabsana dhaliisha iyo khaladaadka ama gefefka qoraal ee ku jira dhiganaha “Masraxa Cadaabta’ ee uu inala wadaagay walaalkeen Cabdinaasir Axmed Ibraahin oo ah qoraa soo saarey saddex dhigane oo hore oo dabacaad galay.

  Nimcooyinka inoo soo kordhaya -Alla ha inoo siyaadiyee- ayey ka mid tahay in, laga soo koray fadhi-ku-dirirkii iyo ka dhurankii maqaaxiyaha. Xorriyadda qalbiga Ilaah baa bixiyee, maanta, dad badani arrintaa way ka soo xadhka goosanayaan. Xagga qalinka iyo hufnaanta ereyo qoran, oo dhaxalgal ah, waara, isla mar ahaantaana gaadhi masaafo dheer iyo mujtamac muggooda leh, ayaa maalin walba isa soo taraya. Sow wax Eebbe loogu mahadnaqo ma aha? Dee haa.

Magaca Allaha aan iin barteed lahayn aan bud-dhig uga dhigo qor ... aalkaygan, mahad iyo ammaan idilkeed waxa leh Allaha ii sahlay in aan wax qoro waxna akhriyo. Mahadin Eebbe intaa haddii aan ku dhaafo, sababta keentay in aan maanta qalinka u holladaa waa; Gorfeyn uu buuggayga Masraxa Cadaabta! ka sameeyay qoraa da’ yar oo aan maamuus iyo milgo badan u hayo, ka mid ah dhallinyarta wax qorta ee ugu fadallada cadcad iyo qof arrimaha bulshada wakhti badan geliyay. Waa Khaalid Jaamac Qodax.

Buuggan magaciisu dusha ku xusan yahay baa ka mid ahaa dhawr buug oo hadiyad ahaan magaalada Hargeysa la iiga soo direy. Kolkii aan akhriyeyna, waxaan jeclaaday inaan wixii iiga baxay la wadaago akhristayaasha xiiseeya kala-dhigdhigga dhiganayaasha. Filashadii aan ka filaayey buugga, iyo wixii aan ugu tagey gudaha ayaa isku kay qaban waayey, taasi oo xataa boqolkiiba 2% ka mid ah ii buuxin weydey filashadeydaasi. Isla jeerkaasi ayaan go’aan saday inaan dadka u soo bandhigo, la wadaago, una sharraxo, wixii iiga baxay buuggan.

Bariido wanaagsan, Bariidadaa ka dib waxa aan jeclaystay in aan waxoogaa warbixin ka bixiyo qaladaadka inta badan aynu ka galno ISIRKA iyo dhalashada dal ahaaneed. Dadka soomaalidu waa isku Isir, sida aan qabo (waxa jira aragtiyo kala taggan). Waa dad deegaankoodu uu ku yaallo Geeska Afrika, isku af ah, isku diin ah, isku dhaqan ah. Laakiin waxa ay ku kala noolyihiin, shan dal oo feedhaha isku haya. Ma dhex gelayo sababta ay u kala noqdeen shan dal, oo waa aynu ka dheregsannahay. Mid baa se muhiim ah in aan tilmaan ka bixiyo. Soomaalidu dal keliya oo leh maamul kuma wada noolayn, ee waxa ay ahaayeen dad deegaankoodu feedha isku hayo, balse aan waxba wadaagin.

" It is one of the largest public book fairs in the Horn of Africa . ..."   Wikipedia.org Waa ay habboon tahay in maantoo kale laga faalloodo, oo wax laga yidhaahdo Carwada Caalamiga ah Ee Buugaagta Hargeysa. Waa gu'gii 10-aad ee Carwada buugaagta lagu qabto magaalamadaxda Somaliland ee Hargeysa. Toban sannadood oo sannad walba la qabanayey xilliga xagaaga, waa muhiim in la tilmaamo, oo wixii toganna la sheego wixii tabanna farta lagu fiiqo. Faalladaydu wax badan oo ka mid ah habsami u socodka Carwada buugaagta ma dhexgelidoono, laakiin baal yar oo ka mid ah xasuustayda ayuunbaan soo gudbin doonaa.

Wax lala yaabo maaha in banii'aadamku nolosha iyo qaababkeeda, uu la daalaadhaco. Waa Xikmadda ka danbaysa nolosha dunida. Yiqiinta Ilaahay iyo Rasuulkeenii Suubanaa SCW,  ayaana kow u ah imtixaanka la rabo in aynu ka soo baxno inta aynu dunida ku noolahay. Imtxaanka kale waa sida aad u noolaan lahayd, maadaama oo Ilaahay kaa sarraysiiyey noolaha kale oo aad adigu tahay kii loogu talo galay in uu dunida nolol ka abuuro, wanaagsan oo horumar leh. Banii'aadamka ayaa masuuliyaddaasi saaran tahay, sababtoo ah garaad fiican ayuu Ilaahay inna siiyey. Bal haddaba jeedaali oo eeg bulshooyinka dunida ku nool halkeebay soomaalidu kaga jirtaa? Dunida Saddexaad baan maqli jiray, waxa soo baxday Dunida Afraad, haddii ay mid shanaad jirtona la yaabi maayo in aynu safka hore ka gelayno.

Cabdiraxmaan waxa uu ahaa sarkaal ka tirsan shaqaalaha baanka ee Hargeysa oo markaas uun ilmihiisii curad afartan baxay. Waxa uu degganaa guri aan filayo in uu isagu lahaa oo xaafadda Shacabka ku yaalley gaar ahaan agagaarka halka uu imika ku yaallo macradka Good. Dagaalkii lagu hoobtay ayaa Hargeysa ka bilowday 1988 laakiin dhowr cisho uun ka dib ayuu xamili waayay madaafiicda lagu garaacayay agagaarkii guriga uu degganaa oo markaa meel buur ah ku yaallay waxaanuu go'aansaday in uu reerka ka saaro meesha oo meel uga yara ammaan badan ay tagaan inta xaaladdu is beddelayso. Guriga aanu degganayn oo aan sidaaba uga sii fogayn laakiin markaa iska ammaan ahaa ayuu u soo wareegay waxaanuu ka mid noqday labaataneeyo qof oo xaafadahoodii ka soo qaxay oo gurigayagu uu hoy u ahaa.

Maalintii Sabtida ee taariikhdu ahayd 29/04/2017 oo loo ballansanaa bandhigga Buugga Duco-Qabe oo ah buug lagu soo ururiyey Sooyaalkii IHN, Maxamed Xaaji Ibraahin Cigaal, ayaa la isugu yimi Guriga Dadweynaha ee xaafadda Rinkeby ee magaalada Stockholm.  Bilawgiiba waxa cod-baahiyaha uga mahad celiyey ka sooqayb galayaashii bandhigga Guddoomiyaha Ururka "Somali Nordic Culture" Muuse Maxamuud Ciise (Dalmar). 

Buugga Duco-Qabe waxa uu soo baxay 2016kii. Waa buug si mug leh uga warramaya sooyaalkii Maxamed X. Ibraahin Cigaal. Waxa uu buuggani soo koobayaa Sooyaal dheer oo ka soo bilaabmaya kontomaadkii, ilaa maalmihii noloshiisa ugu danbeysay Md. Cigaal 2002-dii. Taariikhdaasi, maaha mid ku kooban qof ahaan Maxamed I Cigaal, ee waa Sooyaal ka warramaya deegaanka soomaalidu degto oo dhan. Waa taariikh u baahnayd in la kaydiyo, oo uu inoo soo koobay Qoraa Xasan Cabdi Madar. Waxa aynu u baahannahay buugaag noocan oo kale ah si loo helo raadraac sugan.

Bismillaahi Al Raxmaani Al Raxiim Waxa ay ahayd maalin axad ah, oo fasax laga yahay shaqooyinka dalkan Iswidhan, taariikhduna ahayd 26-03-2017. Sida ii caadiga ah, maalinta axadda, gelinkeeda danbe guriga ayaan joogaa, haddaanan hawl kale lahayn. Goor ay tahay 16:00 (afartii Galabnimo) ee goorsheegta Iswidhan ayaan arkay war la soo geliyey WhatsApp kooxeed aan ku jiro. Farriintaas waan dhegaystay, waxaanay farriintu ahayd in dooxa Awbarkhadle uu qaaday gaadhi ay la socdeen laba hablood oo walaalo ah. Ilaahay ha u naxriisto iyo dareen isku dhafan oo aan dareemay farxaddii roobka iyo geeridaas naxdinta leh. Laakiin marnaba maankayga maan gelin waad garanaysaa labadaa hablood ee walaalaha ah.

Taariikhdu waa dhacdo ama arrimo dhacay xilliyo la soo dhaafay. Haddii aan wax laga qorin, lama ogaan karo taariikhdaasi sidii ay u dhacday. Mar haddii aan la kaydin arrimaha taariikheed ee dal iyo dad ba soo mara, waxa ay taariikhdaasi gashaa mugdi waxaanay yeelataa madmada w badan. Sida inbadani ka warqabto Somaliland waxa ka dhacay Afgenbi la isku deyey 1961kii, kaasoo lagu guuldarraysatay Dad badani xog kama hayaan, inkastoo ay noolyihiin xubno ka mid ahaa saraakiishii Afgenbigaa isku deyey. Kalhore waxa la waraystay Amb, Cawil Cali Ducaale oo ka mid ahaa saraakiishaas, xilligaasna ahaa xiddigle. Waxa uu Cawil qoray buug uu kaga hadlay wax farabadan oo uu u soo joogay, waxaana ka mid ahaa Afgenbigaas. Waana buugga la magacbaxay "Raad-Raaca Taariikh Soomaaliyeed"

Waxa fashilmay habkii dimoqraaddiga ahaa ee curdinka iyo socod baradka ahaa ee Somaliland. Tuurta iyo qoriga caariddiisa ayaa la saaray distoorkii waddanka oo gacanta u galay dad aan xilkas ahayn oo awooddii qarannimo u adeegsanaya si ku-takrifal iyo jawrfal ah oo weliba ah cid aan ahayn ciddii loo igmaday ee laga la xisaabtami lahaa.  Xaruntii golaha wakiilladu waxa ay noqotay shalayto gole hanuunineed oo hugun iyo durbaanno ka yeedhayaan oo haween ka mashxaradayaan.  Waxa hantidii qaranka lagu nugleeyey hankii xildhibaannada oo lagu kellifey in ay calooshooda oo keliya wakiillo u noqdaan.

Halganka dadku waa uu noocyo badanyahay. Mar baad naftaada uun u halgantaa, mar baad qoyska u halgantaa, marbaad Bulshada u halgantaa. Inta badan dadka bulshada u halgama waxa ay mutaan dhibaato uga timaadda cidda ama awoodda sida qaldan wax u maamulaysa.  Maxamed Baashe Xaaji Xasan isagoo dhigta dugsiga sare oo da'diisu tahay xilliga ugu fikirka fiican ayuu ka mid noqday dhallinyaradii dhagaxa kala hortagtay ciidankii dhiigyacabka ahaa ee xukuumaddii kelitaliska ahayd. Bishii feberweri 1982 ayaa dil lagu xukumay macallimiin iyo aqoonyahan lagu eedeeyey in ay maleegayeen kacdoon ka dhan ahaa xukuumaddii xilligaas.